સ્ટીગ લાર્સનની મિલેનિયમ ટ્રિલોજીઃ અજોડ નારીપાત્ર લિસબેથ સેલાન્ડરની નવલકથાત્રયી

જેમણે અશ્વિની ભટ્ટની ‘કટિબંધ’ વાંચી હશે તેમને એક વિચાર તો આવ્યો જ હશે કે ત્રણ ભાગમાં લખાયેલી આ નવલકથા ત્રણ અલગ-અલગ નવલકથા તરીકે પણ અવશ્ય વાચકોને જકડી રાખત અને તેમ છતાં લેખકે તેમને બખૂબી એક તાંતણે બાંધીને વધારે મજબૂત નવલકથા આપી છે.

આવી જ રસપ્રચુર નવલકથાત્રયી (ટ્રિલોજી) છે સ્ટીગ લાર્સન (Stieg Larsson) કૃત ‘મિલેનિયમ ટ્રિલોજી’. જ્યારે સ્ટીગ લાર્સનની ‘મિલેનિયમ ટ્રિલોજી’ વાંચવા હાથમાં લીધી ત્યારે એવો કોઈ જ અણસાર નહોતો કે તેઓ આટલા પ્રિય થઈ પડશે. પણ તેમની ત્રણેય નવલક્થાઓ વાંચીને અનાયાસે એક હાયકારો નીકળી ગયો, “બસ, આટલું જ? હજી લખો…” પણ તેમની ‘મિલેનિયમ ટ્રિલોજી’ તો મરણોત્તર પ્રગટ થઈ હતી! જેમને કદી જોયા નહોતા કે જાણ્યા નહોતા, માત્ર વાંચ્યા જ હતાં તેમના ન હોવાથી કેમ આટલો અફસોસ થતો હશે?

આની પહેલા આવું બન્યું હતું 1998માં. એક સાંજે હરકિસન મહેતાની ‘જડ-ચેતન’નો પહેલો ભાગ હાથમાં હતો અને એક મિત્રનો ફોન આવ્યો. જેવો ફોન ઉપાડ્યો કે તેણે કહ્યું, “તારા વાળા પેલા હરકિસન મહેતા તો ગયા.” મને ધ્રાસ્કો પડ્યો. મેં જે સાંભળ્યું અને હું જે સમજ્યો તે સાચું કે ખોટું તેની ખાતરી કરવા મે પૂછ્યું, “ફરીથી કહે તો?” મિત્રએ કહ્યું, “પેલા લેખક…એ તો ગયા હવે ભગવાનના ઘરે.” અને મારાથી ‘જડ-ચેતન’ના પાછલાં પૂઠાં પર તેમનો ફોટો જોવાઈ ગયો. દિલમાં ડૂમો ભરાઈ ગયો. કોઈની નજરે ન પડે એટલે ઘરના ઉપરના માળે જઈને છાનું-છાનું રડી પણ લીધું.

ડિસેમ્બર 2012માં અશ્વિની ભટ્ટ શબ્દસ્થ થયાના સમાચાર મળ્યાં ત્યારે તો પોતાનું સ્વજન ગુમાવ્યાનું જ દુઃખ થયું હતું. તેમણે સર્જેલાં પાત્રો તો મારા અંગત મિત્રો હતા જાણે કે! તેમને કદી પણ મળ્યો નહોતો પણ મળવું છે એવો ઇરાદો અવશ્ય હતો. એમને મળતી વખતે એક સુંદર ભેટ આપવાની તૈયારી પણ કરી રાખી હતી પણ આ સમાચાર મળ્યા ને હું ફરી એક વાર મોડો પડ્યો.

આ લેખકોની બધી નવલકથાઓ મેં તહેવારો ઉજવવા જે પૈસા મળતાં તે બચાવી-બચાવીને વસાવી હતી અને યોગ્ય મિત્રોને હું આગ્રહ કરીને તે વંચાવતો પણ ખરો. માટે તેમના માટે એ “તારા વાળા હરકિસન મહેતા” કે “તારા અશ્વિની ભટ્ટ” હતા. જેમને કદી સાક્ષાત જોયા પણ નહોતા તેવા માણસની ગેરહાજરીથી આટલું બધું દુઃખ?

જોકે મારા જેવા વાચકો માટે હરકિસન મહેતા, અશ્વિની ભટ્ટ કે સ્ટીગ લાર્સન એક વ્યક્તિ કરતાં કંઇક વિશેષ હતા. વાચકો સર્જકને નહીં પરંતુ તેમના સર્જનને ચાહતા હોય છે. માણસ તો એક જ હોય અને તેની સાથે તમે એકવાર જ પ્રેમમાં પડી શકો. જ્યારે સર્જક સાથે તો તેના દરેક નવા સર્જન સાથે પ્રેમમાં પડી શકાય. અને એવું બને ત્યારે એ પ્રેમ ઉત્તરો-ઉત્તર ગાઢ બનતો જતો હોય છે. આ પ્રિય સર્જકો સાથે પણ એવો ગાઢ પ્રેમનો જ સંબંધ બંધાયો હતો અને હજું પણ એટલો જ ગાઢ છે. હવે એમ થાય છે કે એમણે સર્જેલી સેના બારનીશ કે તુલસી કે લિસબેથ સેલાન્ડર જેવું સર્જન હવે કોણ કરી શકશે? (અવશ્ય કોઇક તો કરશે જ, પરંતુ હજું પ્રતિક્ષા પૂરી નથી થઇ!)

હા, તો હવે પાછા ફરીએ સ્ટીગ લાર્સનની મૂળ વાત પર. સ્ટીગ લાર્સન મૂળ તો તેમની માતૃભાષા સ્વીડિશમાં જ સર્જન કરી ગયા પણ અનુવાદ દ્વારા તેઓ જગવિખ્યાત છે. રેજ કીલન્ડે (Reg Keeland) તેમની ‘મિલેનિયમ ટ્રિલોજી’નો અસરકારક અંગ્રેજી અનુવાદ કર્યો છે. તેના એક પછી એક ત્રણેય ભાગ વાંચ્યા અને ખૂબ જ ગમ્યા. ઘણા સમય બાદ રાત્રે જાગીને પણ વાંચવા જ પડે તેવાં પુસ્તકો સર્જીને તેઓ ગયા છે.

ટ્રિલોજીનો પ્રથમ ભાગ ‘ધ ગર્લ વિથ ધ ડ્રેગન ટેટુ’ વાંચ્યો ત્યારે તે બહુ અસામાન્ય નહોતો લાગ્યો. (અશ્વિની ભટ્ટની ‘કટિબંધ’ની જેમ જ.) એક ટાપુ પરથી એક છોકરી નામે હેરિઅટ વેંગર રહસ્યમય રીતે ગાયબ થઈ જાય છે. તે સમયે ટાપુની પરિસ્થિતિ એવી હોય છે કે ન કોઈ ટાપુની બહાર જઈ શકે કે ન કોઈ અંદર આવી શકે, તો એ છોકરી ગઈ ક્યાં? ન તો તે છોકરી મળી કે ન તો તેનો પાર્થિવ દેહ. એ વાતને ચાલીસ વર્ષ વીતી ગયા. તેના દાદા ખૂબ ધનવાન હતા અને તે છોકરી દર વર્ષે દાદાને તેમના જન્મદિવસે પોતાના હાથ વડે બનાવેલી એક લાકડાની ફોટો ફ્રેમમાં વિશેષ પ્રકારનાં ફૂલો મઢીને આપતી હતી. તેના ગાયબ થયા બાદ પણ ચાલીસ વર્ષ સુધી દાદાના જન્મદિવસ પર એવી જ ફોટોફ્રેમ આવવાની ચાલુ જ રહી. ધનવાન દાદાને તે ખૂબ પ્રિય હોય છે માટે આટલા વર્ષ બાદ પણ તેઓ આશા નથી છોડતા અને તેઓ નવલક્થાના નાયક અને જેલમાં બેઠેલા પત્રકાર મિકાએલ બ્લોમ્કવિસ્ત (Mikael Blomkvist)ને આ તપાસ ફરીથી કરવાની જવાબદારી સોંપે છે. વખાનો માર્યો નાયક આ નિરસ કામ ઉપાડી લે છે.

બીજી બાજુ નાયિકા લિસબેથ સેલાન્ડર (Lisbeth Salander) પણ સંજોગોનો શિકાર બનેલી છે. તે કામ કરીને પૂરતા પૈસા કમાવા છતાં ‘સિસ્ટમ’નો ભોગ બનેલી હોવાથી પરતંત્ર છે. કથાના મધ્યાંતર સુધી નાયિકા લિસબેથ અને નાયક મિકાએલ એકબીજાને મળ્યા પણ નથી હોતા. પછી આ કોયડો ઉકેલવા તેઓ ભેગા થાય છે અને અંતમાં તેમને આશ્વર્યજનક પરિણામ મળે છે.

આ ભાગ વિશેષ પ્રભાવક તો ન લાગ્યો પણ તેમાં નાયિકાનું પાત્રાલેખન એવી અજોડ રીતે થયેલું છે કે તમને તે ગમવા જ માંડે. તે નથી સુંદર કે નથી વાચાળ. ઘણીવાર તેનું વર્ણન કરતાં લેખક એમ પણ કહે છે કે તેને કોઈકવાર તો છોકરીના બદલે છોકરો ગણવામાં આવે તેટલી બધી અનાકર્ષક લાગે છે. ભાગ્યે જ તેના સ્ત્રીત્વના વખાણ પુસ્તકમાં હશે. લેખકે તેને ફોટોગ્રાફિક મેમરી ધરાવતી એક્સપર્ટ હૅકર અને બાયસેક્યુઅલ તરીકે રજૂ કરી છે. તે વાચકની પ્રીતિપાત્ર બને તેટલું પાસાદાર અને ખાસ તો બુદ્ધિગમ્ય પાત્રાલેખન છે તેનું. નાયક મિકાએલ પણ એક ખંતીલા પત્રકાર તરીકે સરસ રીતે રજૂ થયો છે. આખો પ્રથમ ભાગ વેંગર કુટુંબની આસપાસ પૂરો થાય છે અને અંતભાગમાં મિકાએલ પોતાનો બદલો લેવામાં પણ સફળ થાય છે.

પણ જેવો આ ટ્રિલોજીનો બીજો ભાગ ‘ધ ગર્લ હુ પ્લેડ વિથ ફાયર’ વાંચવો શરૂ કર્યો કે લેખકની ‘ગ્રાન્ડ સ્કીમ’ સમજમાં આવવા લાગી. લિસબેથના ભૂતકાળનો અછડતો ઉલ્લેખ પહેલા ભાગમાં આવે છે, તેની અહીંયા ઊંડાણપૂર્વક વાત છે. કથાની શરૂઆતમાં નાયિકા પર ત્રણ ખૂનનો આરોપ આવે છે અને તે ભાગેડું જાહેર થાય છે. સત્ય શોધવા અને ખાસ તો લિસબેથને બચાવવા પત્રકાર મિકાએલ પોતાની બધી શકિતઓ કામે લગાડી દે છે. લિસબેથના ભૂતકાળની એક પછી એક પોપડીઓ ખુલતી જાય છે અને સાથે-સાથે ખરા ખૂનીની તપાસ પણ ચાલુ રહે છે.

આપણે લેખકની વાર્તા રજૂ કરવાની શૈલીથી અંજાઈ જઈએ એટલું સુંદર નવલકથાનું આલેખન છે. છેલ્લે જ્યારે લિસબેથના શરીરમાં ત્રણ બુલેટ વાગે છે અને તેને કબરમાં દફનાવી દેવામાં આવે છે ત્યારે આપણે માનીએ છીએ કે આપણી પ્રિય નાયિકાનો અંત આવી ગયો.
પણ ડેન બ્રાઉને (Dan Brown) ‘ધ લોસ્ટ સિમ્બોલ’માં રોબર્ટ લેન્ગડન (Robert Langdon)ને જેમ ડૂબાડીને માર્યા બાદ પણ માની શકાય તેવી રીતે જીવતો કરી બતાવ્યો તેવી જ રીતે કબરમાં દફનાવેલી લિસબેથ પણ બહાર આવે છે અને આપણે માનવું જ પડે કે આ માત્ર શબ્દોની ફેંકાફેંક કરતો કોઈ બીબાંઢાળ લેખક નથી પણ તેની લેખનીમાં ખરેખર ‘કંઈક’ છે. આ ભાગમાં નાયક-નાયિકા ઉપરાંત બે નકારાત્મક પાત્રો એલેકઝાન્ડર ઝાલચેન્કો અને રોનાલ્ડ નીડરમેન પણ ખાસ્સા પ્રભાવક છે. શરૂઆતમાં ભાગેડું જાહેર થયેલી લિસબેથ બીજા ભાગના અંતમાં કાયદાના હાથમાં આવી જાય છે.

ત્રીજો ભાગ ‘ધ ગર્લ હુ કિક્ડ હોર્નેટ્સ નેસ્ટ’ આ ટ્રિલોજીની પરાકાષ્ઠા છે. આ ભાગ હોસ્પિટલ, કોર્ટ રૂમ અને મિલેનિયમ મૅગેઝિનની ઑફિસમાં આકાર લે છે. લિસબેથ પર કાયદેસરની કાર્યવાહી ચાલે છે. આ વખતે પત્રકાર તરીકે મિકાએલ ફરી એક વાર પોતાની તમામ શકિતઓ કામે લગાડીને સત્યને સપાટી પર લાવે છે. કાયદા અને કોર્ટ રૂમને લગતી ઝીણી-ઝીણી વાતો બહુ જ રોચક રીતે રજૂ થઈ છે. શેક્સપિયરના ‘મર્ચન્ટ ઑફ વેનિસ’થી માંડીને અત્યાર સુધીના ઘણા લેખકોના અદાલતના દ્રશ્યો અને દલીલો વાંચી છે. જ્હોન ગ્રીશમની મોટાભાગની નવલકથાઓ પણ વાંચી છે. એ પછી મને જો કોર્ટરૂમના મનપસંદ દ્રશ્યો પસંદ કરવાનું કહેવામાં આવે તો હું આ ત્રીજા ભાગમાં લિસબેથ પર ચાલેલા કેસનું દ્રશ્ય તો અવશ્ય પસંદ કરીશ જ. આ દ્રશ્યમાં કાયદાકીય બારીકીઓ સાથે ચોટદાર સંવાદ અને તેજાબી તર્કનો ત્રિવેણી સંગમ ખૂબ અસરકારક રીતે રજૂ થયો છે. તેના દ્વારા સ્વીડનના સરકારી તંત્રની પોલ જે રીતે ખોલવામાં આવી છે અને હકારાત્મક પત્રકારત્વનો જે ઉપયોગ બતાવવામાં આવ્યો છે તે પ્રેરણાદાયી છે. આ ભાગમાં મિલેનિયમની તંત્રી એરિકા બર્ગરનો એક સબ પ્લોટ પણ આવે છે, જે વાંચવો ગમે તેવો છે. તેને મુખ્ય કથાપ્રવાહ સાથે બહુ લેવાદેવા નથી પણ પાત્રોના વિકાસ અને મનોવ્યાપાર રજૂ કરવાનો એક સુંદર મોકો તે પૂરો પાડે છે.

આ ટ્રિલોજી માટે તમામ વિવેચકો એક વાત તો અચૂક કહે છે કે ઘણા સમય બાદ વિશ્વ સાહિત્યમાં આટલું અદ્દભુત નારીપાત્ર સર્જાયું છે. લિસબેથને એક ગીક, હૅકર, રિસર્ચર, ખૂબ જ અંતર્મુખી, સંવેદનશીલ, અનાકર્ષક, બાયસેક્સ્યુઅલ અને પીડિત સ્ત્રી તરીકે રજૂ કરી તેના વ્યક્તિત્વના તમામ પાસાઓને બહુજ ઝીણવટથી આલેખવામાં આવ્યાં છે. તે નીતિમત્તાના ચોખલિયાવેડાથી જોજનો દૂર છે અને છતાં તેનું પોતાનું એક નીતિશાસ્ત્ર છે. તે સમય વર્તીને ચાલવામાં માને છે. પૈસાની જરૂરિયાત હોવાથી પોતાના ગાર્ડિયનની જબરદસ્તીને વશ થઈને તેને મુખમૈથુન કરી આપનારી લિસબેથ અને એજ ગાર્ડિયનને પોતાની જાળમાં ફસાવીને વિવશ જીવન જીવવા મજબૂર કરનારી લિસબેથ બંને એક જ છે તે માની ન શકાય. પણ પાત્રાલેખનની આ ગૂંચવણને લેખકે એટલી ચોક્સાઈથી ઉકેલી છે કે આપણને લિસબેથ ગમે જ. કોફી પીનારી, બિલિ’સ પૅન પિઝા કે સફરજન ખાનારી લિસબેથ જેટલી અડૉરેબલ લાગે જે તેટલી જ એક હૅકર તરીકે કે બદલો લેવા તડપતી યુવતી તરીકે કે એક લેસ્બિયન લવર તરીકે પણ ગમે છે.

પાત્રાલેખનની સાથે સ્વીડનના રંગોને પણ લેખકે બખૂબી કાગળ પર ઉતારી આપ્યા છે. બરફની ચાદર હેઠળ ઠંકાયેલું સ્વીડન, મેટ્રો ટ્રેન જોડે દોડતું સ્વીડન, ડ્રગ્સ અને સેકસમાં રમમાણ સ્વીડન, કુદરતી સૌંદર્યથી ભરપૂર સ્વીડન, પત્રકારો અને પોલીસની દ્રષ્ટિનું સ્વીડન, ધનકુબેરોનું સ્વીડન. કાલ્પનિક નહીં પણ વાસ્તવિક અને તત્કાલીન સ્વીડનનું આ દર્શન પણ આપણને ગમે તેવું છે.

એવું વાંચવા મળ્યું હતું કે લેખક તો કામ પરથી ઘરે આવીને સાંજે-સાંજે નિજાનંદ માટે જ આ નવલકથાઓ લખતા હતા અને બહુ લાંબા સમય સુધી તેમણે આ ટ્રિલોજીને પ્રકાશિત કરવાનો પ્રયત્ન પણ નહોતો કર્યો. તેમના મૃત્યુંના થોડાક સમય પહેલા જ તેમણે ટ્રિલોજીની હસ્તપ્રત પ્રકાશકને આપી હતી, પણ પોતાની સફળતા અને ચાહકો જોવા તેઓ જીવ્યા નહીં. તેમના લેપટોપમાં તેમની પાર્ટનરને આજ સીરીઝની ચોથી નવલકથાનું પંચોતેર ટકા જેટલું લખાણ પણ મળી આવ્યું. ઉપરાંત આજ પાત્રો સાથે તેઓ કુલ ૧૦ નવલકથાઓ લખવા માંગતા હતા અને તે બધાના ટૂંકસાર તેમણે નોંધી રાખ્યા છે તેમ પણ વાંચવા મળ્યું હતું. કાશ તેમના આયોજનો પાર પાડવા તેઓ હાજર હોત!

આવા મહાન લેખકો ભલે સ્થૂળ સ્વરૂપે વિદાય લે પણ તેમણે સર્જેલા પાત્રોમાં તેઓ હંમેશા જીવંત હોય છે. મારા જેવા વાચકો તેમને સતત સ્મરતા રહે છે, અને એજ તેમની સાચી ભાવાંજલિ પણ છે.

(નોંધઃ જો તમે નવલકથા વાંચ્યા પહેલા તેના પરથી બનાવેલ ફિલ્મો જોવા માંગતા હોવ તો માંડી વાળજો. નવલકથાની વાર્તા અને પાત્રોનો તેમાં કચરો કરી નાખવામાં આવ્યો છે અને ઘણી વાર તો વાર્તા બદલી નાખેલી પણ જોવા મળે છે, જે રસપૂર્તિ નહીં પરંતુ રસભંગ કરે છે.)

(નોંધ 2: સ્ટીગ લાર્સનની નોંધોના આધારે ડેવિડ લેગરક્રેન્ટ્ઝે (David Lagercrantz) આજ પાત્રો સાથે બીજી ટ્રિલોજી લખી છેઃ The Girl in the Spider’s Web, The Girl Who Takes an Eye for an Eye, The Girl Who Lived Twice. એમાં પણ મૂળ નવલકથાત્રયી જેવી જ મજા પડે એમ છે. એ વિષે ફરી ક્યારેક.)